پیرامون مسائل ادیان در آسیای میانه (کیش های اَرتَوخشته و میترا براساس نام های جغرافیایی)

پیگیری پژوهش ها و تحقیق توپونیمی مربوط به آسیای میانه، بدون تردید باعث کسب دانش های لازم دربارۀ ادیان و مذاهب قبل از اسلام و تعیین جایگاه معابد محلی و عبادتگاه ها تا عهد اسلام می شود. نگارنده در این مقاله به بررسی روستایی خوارزمی در قرون وسطی به نام «اَرسَخومیسَن» و دهستانی بانام «ارمیتن» در قسمت علیای رودخانه زرافشان پرداخته است. نگارنده درخصوص روستای اَرسَخومیسَن پس از بررسی و ارائۀ گزارش های مختلف به این نتیجه رسیده است که باستان شناسان باید دقیقاً مشخص کنند که این شهرِ همنام با الهه معبدی که در آن قرار دارد، در کجا واقع بوده است. این الهه، الهه فراوان حاصلی بوده که در آن روزگار در زندگی کشاورزان نقش مؤثر داشته است؛ همچنین از الهه های مربوط به پرستش آب بوده است. درمورد ارمیتن نیز باید گفت معنی این واژه مرتبط با جنبۀ توپونیمی آن است و از ماده ایرانی mitan  (منزل مسکونی) گرفته شده است. نگارنده پس از بررسی معنی این واژه و تبیین فرضیه های مختلف به این نتیجه رسیده است که نمی توان جایگاه معبد را در آنجا دقیقاً نشان داد؛ اما می توان به اصل وجود آن اشاره کرد. معبد میترا، به عنوان یکی از مهم ترین خدایان زردشتیان، نیز درحدود ارمیتن بالاآب زرافشان واقع بوده است که در دوران باستان راه تجارت از اینجا عبور می کرد.